Dziś ciężko wyobrazić sobie Nysę bez kościoła św. Jakuba – jednego z największych ceglanych kościołów na Śląsku, nekropolii biskupów wrocławskich oraz miejskiej fary z jednym z najbardziej stromych dachów w Europie. W tym artykule chciałem tylko poruszyć kwestie związane z samą budową obecnej świątyni.

Świątyni została zbudowana z piaskowca i różowej cegły o długości. Budowla ma długość 59,5 metra, szerokości 22,5 metra (w tym nawa główna 9,2 metra a nawy boczne 5/5,2 metra) i wysokości 27,2 metra. Ile zajęła budowa tej świątyni?

Początków świątyni należy upatrywać w czasie lokacji Nowego Miasta, która nastąpiła najpóźniej w 1223 roku. Do dziś wiele osób przywołuje XVI wieczną kronikę, która  wspomina, że w miejscu dzisiejszego kościoła już w X wieku pobożne małżeństwo Agnieszki i Jakuba na miejscu pogańskiego kultu miało wybudować drewnianą świątynię. Następnie w latach 1195-98 miała powstać murowana, romańska świątynia. Na fundamenty z XIII wieku natrafiono po powodzi, która nawiedziła miasto. Te badania niejako “z automatu” utwierdziły badawczy w prawdziwości XVI wiecznego przekazu.

Odkopana baza filaru odkopana w 1938 roku. Obecnie w zbiorach Muzeum Powiatowego w Nysie

Szerzej na temat prowadzonych wówczas wykopalisk pisał Mariusz Krawczyk z Muzeum Powiatowego w Nysie – kliknij, aby przesłać dalej.

Nas jednak interesuje kościół, który możemy dziś oglądać. Obecną świątynię zaczęto wznosić przed rokiem 1392, kiedy pojawia się informacja o nowym dachu. Budowla ta została w 1401 roku strawiona przez wielki pożar, który opanował większość miasta. Ta świątynia sięgała sześciu przęseł dzisiejszego założenia. Kościół wraz ze swoim wypalonym wnętrzem trwał do 1424 roku, kiedy rada miejska podjęła się jego rozbudowy.

W tym celu do prac został zatrudniony mistrz murarski Piotr z Ząbkowic, a prace zostały zakończone w 1430 roku. .Inicjatorem tego wielkiego przedsięwzięcia był biskup Wrocławski Wacław, który na poczet odbudowy zniszczonego kościoła nadał siedmioletni odpust, dzięki któremu udało się wznieść nowy dach i pokryć go łupkiem. Biskup dla uzyskania dalszych środków nadał specjalny podatek w 1416
roku,

Pozornie kościół wydaje się być budowlą jednolitą, lecz pomiędzy częścią wschodnią, a zachodnią można dostrzec pewne różnice. Dotychczas większość badaczy zakładała, że częścią starszą pochodzącą z XIV wieku była część zachodnia, która miała sięgać do szóstego przęsła obecnego kościoła. Na co wskazują mury, inaczej są też potraktowane obramowania okien oraz wsporniki sklepień wewnątrz kościoła

Największą różnicę jednak stanowiły kaplice boczne. W części wschodniej kaplice zostały wstawione „wtórnie” między skarpy, co jest nawet
dziś widocznie w linii murów, natomiast w części zachodniej kaplice były wznoszone równoległe z murami kościoła.

Odmienną hipotezę przedstawił J. Jarzewicz, którego zdaniem to właśnie wschodnia część kościoła jest starsza i została wzniesiona za panowania biskupa, na co wskazywać by miała brak wieńca kaplic charakterystycznych dla miejskich kościołów oraz wielka zakrystia i znajdujący się nad nią chór, otwarty na nawę gdzie biskup wysłuchiwał kazań.

Nasuwa to skojarzenia z tzw. kaplicami fundatorskimi głównie z terenów Austrii, a także kaplic biskupich wznoszonych przy katedrach jak np. w Noyon, Lyon czy Reims.

Wschodnia część miała funkcjonować, jako część biskupia. Natomiast od połowy XIV wieku rozpowszechniają się kaplice miejskie, które stopniowo oplatały kościoły. Kaplice te były fundowane np. przez kupców, bogaty patrycjat czy różnego typu organizacje,. Główną przyczyną tej wymownej „korekty” była zmiana fundatora. Część wschodnia była fundacją biskupią, natomiast od 1424 roku budowę finansowała rada miejska, chcąc zapewne uczynić kościół św. Jakuba kościołem miejskim, a nie biskupim, dlatego też postanowiono wznosić od razu boczne kaplice.

G. Hayer, Widok Nysy z 1596 r

Jako przykłady można podać kościoły wrocławskie – „z jednej strony kościoły św. Elżbiety i św. Marii Magdaleny „obrośnięte” kaplicami, a z drugiej kościoły św. Krzyża i NMP na Piasku, nieomal pozbawione kaplic. Kościół w swej ostatecznej formie powstał, jako budowla halowa – o trzech nawach wysokości 27 metrów, które łączą się za prezbiterium w obejście.

Nawa główna pierwotnie była nakryta sklepieniem sieciowym, nawy boczne krzyżowo-żebrowymi, obejście posiadała sklepienia przeskokowe. W XIV/XV wieku wybudowano łącznie 19 kaplic gotyckich głównie ze sklepieniami krzyżowymi, rzadko z sieciowymi czy gwieździstymi.

Podsumowując dzisiejszy kościół powstał etapami od 1392 roku do 1430. Kwestia późniejszych modernizacji i zmian wyposażenia to już kompletnie osobne kwestie.